ڕێزمانی پەشتۆ

گەڕان بەناو ئاڵۆزییەکانی ڕێزمانی پەشتۆ

پەشتۆ زمانێکی ڕۆژهەڵاتی ئێرانییە و مێژوویەکی دەوڵەمەند و گرنگی کەلتووری هەیە لە سەرانسەری ئەفغانستان و پاکستاندا، ئەزموونێکی زمانەوانی سەرنجڕاکێش پێشکەش دەکات بۆ ئەو کەسانەی کە دەیانەوێت سیستەمی ڕێزمانی بێهاوتاکەی بدۆزنەوە. کاتێک دەچیتە ناو جیهانی پشتو، نەک تەنها ئەرکەکانی زمانەوانی خۆت دەوڵەمەند دەکەیت بەڵکو گەشتێکی کەلتووری سەرنجڕاکێشیش لە ئامێز دەگریت. هەرچەندە ڕێزمانی پەشتۆ لەوانەیە لە سەرەتادا ئاڵۆز دەربکەوێت، بەڵام دابەشکردنی بۆ پێکهاتە سەرەکییەکان فێربوونی زمان ئاسانتر دەکات. لەم وتارەدا جیهانی سەرنجڕاکێشی ڕێزمانی پەشتۆ دەکۆڵینەوە و ڕێنمایی پێشکەش دەکەین لەسەر چۆنیەتی زاڵبوون بەسەر ئاڵۆزییەکانی.

1. ئەلفوبێی پەشتۆ و دەنگناسی

سیستەمی نووسینی پەشتۆ لەسەر ڕێنووسی فارسی عەرەبی دامەزراوە و پیتی تری تایبەت بە پەشتۆ لەخۆ دەگرێت، وەک ټ، د، ړ، ڼ، څ، ځ، ښ، ږ، و گ. بۆ فێربوونی ڕێزمانی پەشتۆ، زۆر گرنگە ئاشنا بیت بەم ڕێنووسە جیاوازە و سیستەمی دەنگی پەشتۆ، کە تایبەتمەندی ڕێتروفلیکس و بێدەنگ و هەروەها جیاوازی بزوێنی تایبەتی هەیە.

2. Split Ergativity: تایبەتمەندییەکی سەیری پەشتۆ

یەکێک لە لایەنە هەرە سەرنجڕاکێشەکانی ڕێزمانی پەشتۆ دابەشبوونی ئەو دەستەواژەیە لە زۆرێک لە دەستەواژە گواستنەوەکانی ڕابردوودا. لەم چوارچێوانەدا کارکەر لە حاڵەتی لاردا دەردەکەوێت و فرمان دەیەوێت لەگەڵ بابەتی راستەوخۆ لە ڕەگەز و ژمارەدا هاوڕا بێت نەک بریکار. تێگەیشتن لە کاتی جێبەجێکردنی ئەم شێوازە و چۆنیەتی کارکردنی رێککەوتن زۆر گرنگە بۆ پەیوەندی دروستی بە پەشتۆ.

3. ناو و جێناوەکان: جێندەر و حاڵەتەکان

ناوە پەشتۆکان ڕەگەزی ڕێزمانیان هەیە (نێر یان مێ) و پەیڕەوی چەندین شێوازی پێکهێنانی کۆ دەکەن کە بەپێی پۆلی ناوەکان دەگۆڕێت. پەشتۆ هەروەها جیاوازی دەکات لە نێوان حاڵەتی راستەوخۆ و لار، کە کاریگەری لەسەر چۆنیەتی هەڵسوکەوتی ناو و جێناوەکان هەیە لەگەڵ پاشکۆ و لە هەندێک پێکهاتەی فرماندا. جێناوەکان لە پەشتودا شێوەی کەسی، خاوەنداری، پەرچەکردار، نیشاندان و پرسیار دەگرێتەوە، لەگەڵ هەردوو جۆری سەربەخۆ و ئینکلیتیک. ئاشنابوون بەم فۆرمانە و جیاوازی حاڵەتەکانیان بە شێوەیەکی بەرچاو تێگەیشتنت لە ڕێزمانی پەشتۆ بەهێز دەکات.

4. فرمانەکان: پێکهاتە و ئاوەڵدان

فرمانی پەشتۆ پەیڕەوی سیستەمێکی جیاواز دەکات کە لە دەوری لایەن و زمان رێکخراوە، لەگەڵ ڕێککەوتنی کەس و ژمارە. زەمەنە ناوکییەکان ئێستا و ڕابردوو و داهاتوو لەخۆ دەگرێت، لەگەڵ داهاتوو بە شێوەیەکی گشتی بە بەکارهێنانی گەردیلەی ba. پەشتۆ هەروەها بە توندی مەزاجەکانی وەک مەرج و پاشکۆ و فەرمان بەکار دەهێنێت و تەنۆلکەی نکۆڵی بەکاردەهێنێت کە جیاوازن لە نێوان دەستەواژە و فەرمانەکاندا. فێربوونی شێوازەکانی تێکەڵکردن، لەوانە قەدی تەواو و ناتەواو، توانای پەیوەندیکردنت بە شێوەیەکی کاریگەر بە پەشتۆ باشتر دەکات.

5. ئاوەڵناوەکان: ڕێکەوتن و شوێن

لە ڕێزمانی پەشتۆدا، ئاوەڵناوەکان بە شێوەیەکی ئاسایی پێش ئەو ناوە دێن کە دەستکاری دەکەن، و زۆرێک لە ئاوەڵناوەکان بۆ رەگەز و ژمارە ناگۆڕن. هەندێک لە ئاوەڵناوەکان مانای بەراوردی و بەرز بە شێوەیەکی ناڕێک یان لە ڕێگەی کۆمەڵێک دەربڕینەوە پێکدەهێنن، کە گرنگن بۆ فێربوونی پەیوەندی سروشتی تر.

نموونەکان:

– لۆی کۆر (خانووی گەورە)

– Kuchni Mashuman (منداڵی بچووک)

6. تێکەڵبوون بە زمان

کاریگەرترین ڕێگا بۆ تێگەیشتن و ناوخۆیی کردنی ڕێزمانی پەشتۆ ئەوەیە کە بەردەوام تێکەڵ بە زمانەکە بیت. بە خوێندنەوەی ئەدەبی پشتو، سەیرکردنی فیلم یان زنجیرەی تەلەفزیۆنی پشتو، گوێگرتن لە ڕادیۆ و مۆسیقا، و پەیوەندی چالاکانە لەگەڵ قسەکەرانی ڕەسەن، تێگەیشتنت لە ڕێزمان بەهێز دەکەیت و لە هەمان کاتدا وشەگەلەکەت فراوان دەکەیت.

کۆتایی

هەرچەندە ڕێزمانی پەشتۆ لەوانەیە ئاڵۆز بێت، بەڵام دەتوانیت بە دڵسۆزی، ڕاهێنان و پەرۆشی شارەزا بیت لەم زمانە جوانە. بە تەرکیز کردن لەسەر یاسا بنچینەییەکان و تێکەڵبوون لەگەڵ زمان لە بوارە جیاوازەکاندا، بەخێرایی تواناکانی ڕێزمانی پەشتۆ بەرز دەکەیتەوە. بەختێکی باش لە گەشتی زمانی پەشتۆدا و چێژ لە ئاشکراکردنی جیهانی نادیار و سەرنجڕاکێشی ڕێزمانی پەشتۆ وەربگرە!